ESTEPAN URKIAGA                                                LAUAXETA                                                      (1905-1937)

Ikasketak jesulagunekin

Esteban Urkiaga, "Lauaxeta" Laukizen jaio zen 1905ean eta Mungian bizi. Durangoko jesulagunen ikastetxean latina eta erretorika ikasi ondoren, abadetza-ikasketak egin zituen Loiolan eta Oñan, baina mezaberria eman baino lehenago utzi egin zuen komentua. Loiolan euskaltzaletu eta literatur zaletu zen, aita Estefania irakasle euskaltzalearen eta Euskal Akademia osatzen zuten lagunekin, Zaitegi eta Ibinagabeitiarekin, besteak beste, Garai hartan latineko klasikoen itzulpenak egin zituen.

Euzkadi egunkarian kazetari-lanetan

Komentua utzi zuenean Euzkadi egunkari nazionalistan hasi zen lanean. Hasieran Orixeren laguntzaile izan zen eta, hau Orexara, Euskaldunak poema idaztera, joan zenetik aurrera, euskal orrialdearen arduradun. Garaiko bizitzaren gaineko kronikak idazten zituen egunero-egunero.

ITAUNA

Maitatzen bazaitut, itaundu dautsozu 

leyuan klisk-dagin illargi-izpijari. 

Larrosa zuriko txindor kantubari 

itza artu eziñik gaba igaro dozu.

Axiari itaundu dautsozu legunki: 

berak baña jolas dagi zeure ulian. 

Ete dakije ezer ixarren unian? 

Mosu dagitzube gustijak kutunki...

Itaundu dautsozu zeru garbijari, 

itxasoko uiñai ta ixadi orori. 

Maitasun orretzaz baña, maite ori, 

ez dautsozu itaundu zeure bijotzari!

Literaturan, kultur sustapenean eta politikan murgildurik

Europako literatur joerak ondo baino hobeto ezagutzen zituen, mitinak ematen zituen, kultur ekitaldi eta irratsaioetan parte hartzen zuen, euskara irakasten zuen, herri-abestien bilketa bultzatu zuen, poeta gazteei laguntzen zien. Hitz batean euskararen eta Euskal Herriaren aldeko langile nekagaitza zen Lauaxeta.

Zorigaitzeko gerrak eraman zuen

Espainian Francoren Altxamendua sortu zenean, zeregin guztiak alde batera utzi eta Eusko Gudarostean sartu zen. Komandante-graduarekin, milizien antolaketan eta propaganda-lanetan aritu zen. Gudari aldizkaria eta euskarazko Eguna egunkaria kaleratu zituen.

Eginkizun horietan ari zela, Gernikako bonbardaketaren ondorioez argazkiak egin nahi zituen kazetari frantses bati laguntzera joan zen. Faxistek preso harrapatu eta Gasteizera eraman zuten Lauaxeta. Heriotza-zigorra ezarri eta fusilatu egin zuten. Heriotzaren zain zegoela idazki hunkigarriak idatzi zituen.

Mendi eze, ikurrin eder,
aske nahi zaitut axian.
Amar gazteren lerdena
makila luzez bidian

Mendi-bitxidor berdiok,
arin or duaz kantari:
"Dana emon biyar yako
maite den askatasunari".

Gaztedi honen didarra
bai dala didar zolija!
Aberri baten samiñez
urduri dabil erija.

Askatasun-goxalderuntz
sugarra dira basuak.
Sugarra basuak eta
zidar argija itxasuak.

Or duan ozte-aldrea
aberri-miñez kantari!:
"Dana emon biar yako
maite den azkatasunari".

Gazte horreik goruntz duaz
abesti ta ikurriñez.
Lañuan baña tiro hotsak:
bedartza dager odolez.

Ikaraz duaz usuak,
mendija dago ixillean.
Hamar gazteren lerdena
bixitza barik lurrean!

Eta illuntzeko bakian
norbaitek darrai kantari:
"Dana emon biar yako
maite dan azkatasunari"!

Poeta bikaina

1930ean I. Olerti-Eguneko sari nagusia irabazi zuen Maitale kutuna poemarekin. Hurrengo urtean lehen poema-liburua argitara eman zuen: Bide barrijak, estetika ere berrituz. Europako modernitatea euskaraz eman nahi zuen, gaia eta hizkuntza berritu: maitasuna, existentzialismoa, heriotza. Liburuak eztabaida sortu zuen euskaltzaleen artean planteatzen zituen ideia modernoak zirela eta.

Bigarren liburuan Arrats beran (1935) olerkigintza herrikoia landu zuen: herriko pertsonaiengan oinarrituriko balada, erromantze, irri-kantak. Herri poesia eta sinbolismoa uztartu zituen estilo berrituaz: musika, metaforak, kolore eta sentsazioak, denboraren iragana adieraziz.

Idazkera zaila dauka, garbizalekerien erabiltzailea, baina gainera apropos zailtzen zuen olerkia iradokizuna erabiliz eta mamia ezkutatuz. Euskalkietako esamoldeak, arkaismoak, herri-txokoetako hitzak, denetarik erabiltzen zuen. Antzerkia ere idatzi zuen: Asarre aldija, Epaiya, irria sortzeko eginak. Balbeak, Iru gudari itzulpenak dira. Ipuingintzan ere jardun zuen: Iluntzeko izarra, El fusil del abuelo, Campa de guztiz ederra, gerra garaiko giroa erakutsiz. Euskadi nazioa bakezaletasunean eta kulturan eraikitzearen aldeko zen; zuzentasuna arrazoiaren indarrez defendatu behar zela idatzi zuen sarri. Euskadi ikasia eta kulturaduna nahi zuen, herria kulturaz jantzi beharra zegoela eta abertzale ezjakinik ez zuela onartzen esaten zuen.

PABLO SOROZABAL                      (1897-1988)

Konpositore eta orkestra zuzendaria (Donostia 1897-Madril, 1988). Opereta eta zarzuelaren azkenetariko sortzaile ezagunetarikoa. Sorozabal lan sinfoniko, koral eta instrumentalen katalogo garrantzitsu baten egilea da. Aipatzekoa da baita, txisturako egin zuen errepertorioa.

Langile-familia euskaldun batean jaioa. Jose Mari aita, hargina lanbidez eta "Asteasu" eta "Portzale" ezizenez ezaguna, bertsolaria izan zen denbora batez. Musikari gazteak haurtzaroa kaleetan igaro zuen eta oinarrizko heziketa eskasa izan zuen.

Akademiako musikarekin eduki zuen lehen kontaktua Euskalerriko Adiskideen Elkarteak eskaintzen zituen doako solfeo klaseei esker izan zen. Han biolin eta pianoko klaseak ere jaso zituen. Laster sartu zen Donostiako Orfeoiaren haurren sailean, erakundeari berari lotua zegoena.

Nerabe zela, instrumentista moduan hasi zen lan egiten zinema, kafe, gau-jai, zarzuelaren ikuskizun eta hiriko beste ekintzetan. Musikako lehen lanpostua, Novedades zinemako biolinista bezala izan zen beste  hiru kideekin.

 Garai honetan hasi zen Sorozabalen interesa konposizioaren inguruan. Hain miretsia zuen Jose Maria Usandizaga (1915) hil ondoren.

MAITE

 Sorozabalek “ los indepebdientes” izenarekin ezagutzen den Donostiako gazte bohemio eta ikonoklasten taldea osatzen du. Talde honen bilerei esker etorkizuneko aukera intelektual eta artistikoak ikusi zituen, eta baita sentsibilitate politiko baten garapena ere, sozialismo eta anarkismoaren artean kokatua zegoena.

1919an Madrilera joan zen. Orkestra Filarmonikoan sartu zen. Urte bat beranduago Donostiako Udalaren ikasketa beka bat lortu zuen, euskal gaien inguruko harirako Cuarteto berri bat aurkeztu ondoren. Sorozabal Leipzigera joan zen bizitzera. Alemaniako egonaldia Gipuzkoako Aldundiaren urteko pentsio bati esker luzatu zen.  Bertan  orquestra bat alokatu   eta zuzendari moduan debuta egin  eta Capricho español bere lana estreinatzeko aukera izan zuen.

Sorozabalek sormen esfortzu guztiaren arreta antzerki lirikoan jarri zuen. Arlo honetan, azkar nabarmendu zen garaiko autore dohatuenetako eta berritzaileetako bat bezala. Bere bizitza behin betiko 1933an egonkortu zen, Enriqueta Serrano aktore abeslariarekin ezkondu eta Madrilen bizitzen jarri zenean. Urte bat beranduago bere seme bakarra izango zen Pablo jaio zen. Errepublika garaian, Sorozabalek beste bi arrakasta lortu zituen La del manojo de rosas (1934) sainete lirikoarekin bata eta La tabernera del puerto (1936) zarzuela handiarekin bestea. Aipamen berezia merezi du Adiós a la bohemia (1933) "opera txikiak", Pio Barojaren libretoarekin egina. 

La del manojo de rosas. Zarzuela.

Gerra zibila hasi zenean erbeste aldiari uko egin zion eta Udal Bandaren zuzendaritzapean jarraitu zuen. 1937an Levante eta Katalunian ibili ziren, Madrileko frontearentzat dirua biltzen. Euskal milizientzat ereserki bat idatzi zuen, Eusko indarra-Euskadi libre, urte batzuk geroago Marcha de Deva bezala aurkeztuko zuena. Gerra egoerak txundituta, 1938an dimisioa aurkeztu zuen bere postuan eta gatazkaren amaiera Valentzian itxaroten du.

Bere egoera Erregimen berriaren aurrean estua zen eta Egile eta Editoreen Elkarteko batzorde batek "erreserbekin" baztertzen du. Musikaria liskar profesionalen biktima da eta zenbait boikot eta zentsura jasaten ditu. Hala ere, publikoa bere alde eduki zuen eta baita kritikaren begirunea ere. 

DEBA 

Gerra osteko jendaurreko itxurazko berritzeak ez ditu alde batera utziko autoritate eta erakundeekin dituen liskarrak eta eztabaidak. 1952. urtean Orkestra Filarmonikoan zuen kargua utzi zuen.

Sorozabalek poliki-poliki hasieretako euskal ildoari ekiten dio berriz ere konpositore bezala. Euskal folklorean oinarrituriko pieza instrumental eta koralak idazten ditu, hala nola, Nemesio Etxanizen  hitzak zituen Gernika (1966-1976) kantata.

Musikariaren samintasuna eta frustrazioa handituz joan ziren bere azken egunak iritsi arte. Ospea eman zion eta partaide zen musika eta antzerki tradizioaren kolapsoa, tristura handiz bizi izan zituen. Garaiko gizartearen kultura zaletasunak :futbolaren ikuskizuna, rock musika, telebista… gorroto zituen. Etsipen profesional eta politikoez gain pertsonalak ere izan zituen: bere emaztea 1958an hil zen eta bi urte geroago Sorozabalek ezkerreko begian zoritxarreko operazio batzuk izan zituen, hauetatik erabat inoiz sendatu ez zelarik. 

1988an bere Madrileko etxean hil zen  omenaldi eta sari ezberdinak jaso ondoren , baina heldutasunean zehar hain maite izan zituen bere bi lanak estreinatuak ikusi gabe: Juan Jose eta Gernika obraren behin betiko bertsioa, musikariak bere amari eskainitakoa.

GERNIKA